Φωτογραφία της Κατερίνης του 1919 από το αρχείο του μείζονος Φ. Μπουασονά (παραχώρηση ευγενική του Σάκη Κουρουζίδη)
του Αντώνη Κάλφα
Προς το τέλος των βαλκανικών πολέμων, η προσφάτως απελευθερωθείσα Κατερίνη, είναι ακόμη μια μικρή πόλη, με ανύπαρκτη υποδομή, οργάνωση και οικονομία (ακόμη και δέκα χρόνια αργότερα οι περιηγητές αναφέρουν πως μοιάζει με χωριό, γεμάτη σκόνη το καλοκαίρι και λάσπες το χειμώνα). Την ίδια περίπου εποχή, το 1914 δηλαδή, ζούσαν στην πόλη της Κατερίνης 1500 Οθωμανοί και 20 Εβραίοι. Σύμφωνα με την απογραφή του 1913, την πρώτη μετά την απελευθέρωση, η Κατερίνη είχε 7.393 κατοίκους (βλέπε πίνακα απογραφών στη σελίδα 227 του τόμου “Ελλάς” της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας Πυρσός). Η Κατερίνη μετά την απελευθέρωση (1912) συγκροτήθηκε σε Κοινότητα με το Β.Δ. 28.6.1918, ΦΕΚ Α 152/1918.
Πάντως, στα 1918, εκδίδεται το σπουδαίο βιβλίο του οξυδερκούς Επισκόπου Κίτρους και Πλαταμώνος Παρθένιου Βαρδάκα με τον τίτλο «Περιγραφή κυρίως εννέα ετών τουρκοκρατίας της περιφερείας Επισκοπής Κίτρους από του 1903-1912». Με το πολύτιμο ιστορικο-γεωγραφικό αυτό βιβλίο, παρότι τυπώθηκε και εκδόθηκε στην Αθήνα, ξεκινά ουσιαστικά η εκδοτική και πνευματική δραστηριότητα στην Πιερία. (Από τον άριστο γνώστη της προσωπικότητας του Π. Βαρδάκα Παναγιώτη Τζουμέρκα και συγγραφέα της μελέτης Ο Επίσκοπος Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας 1904 – 1933. Ο βίος και η δράση του., Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών, Γιάννενα 2008, περιμένουμε να εκδοθεί επιτέλους η υπομνηματισμένη κριτική έκδοση αυτού του βιβλίου).
Στο βιβλίο αποτυπώνονται οι συνθήκες της περιόδου 1900-1910 με πολύτιμες πληροφορίες και καταγραφές για την κοινωνική, εκπαιδευτική, οικονομική και θρησκευτική ζωή της Πιερίας: «Η εκκλησιαστική περιφέρεια της Επισκοπής Κίτρους αποτελείται σήμερον εκ τεσσαράκοντα περίπου χωρίων, κωμών και κωμοπόλεων». Η εξέταση και των σαράντα λημμάτων [μία πόλη, η Αικατερίνη, δύο κωμοπόλεις (Κολινδρός και Λιτόχωρον) και 38 χωριά (τσιφλίκια και κεφαλοχώρια)] δίνει μια εποπτική εικόνα της περιόδου. Αποτιμώντας την αξία του βιβλίου η αρχαιολόγος Ευτέρπη Μαρκή (το θεωρεί την πολυτιμότερη πηγή για την Πιερία στα χρόνια της απελευθέρωσης) ανασυγκροτεί με βάση το κείμενο την πόλη στις αρχές του αιώνα: «Η Κατερίνη, έδρα του επισκόπου είχε 8.000 κατοίκους, από τους οποίους περίπου 1.000 ήταν Μωαμεθανοί και διέθετε δύο εκκλησίες, από την αρχαιότερη εκ των οποίων, την κοιμητηριακή εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης, εικάζει ο Παρθένιος ότι πήρε το όνομά της. Η ανάπτυξή της οφείλεται στη θέση της που βρίσκεται στη συμβολή τριών δρόμων, εκείνων από τον Κοκκινοπλό μέσω των στενών της Πέτρας αλλά και από τις περιοχές Ελασσόνας, Γρεβενών και Κοζάνης μέσω των βουνών της Σκουτέρνας (Ελατοχώρι σήμερα) προς την θάλασσα, αλλά και πάνω στο δρόμο Θεσσαλονίκης-Λάρισας. Οι κάτοικοί της, αρχικά γεωργοί, κτηνοτρόφοι και τεχνίτες, που επισκεύαζαν αγροτικά εργαλεία και κατασκεύαζαν πέταλα και καρφιά για τα ζώα, στις αρχές του 20ού αιώνα άρχισαν να εμπορεύονται ξυλεία και ξυλάνθρακες με τη Θεσσαλονίκη, αλλά και δημητριακά, ζώα, τυρί και λαχανικά».
Την ίδια χρονιά, κατασκευάζεται η σιδηροδρομική γραμμή μήκους 27 χλμ., από το χωριό Δράνιστα (Ελαφίνα) μέχρι την Παραλία Κατερίνης, από Βρετανικό Τάγμα Μηχανικών, με την οποία μεταφέρονταν λιθάνθρακας ο οποίος χρησιμοποιούνταν ως καύσιμη ύλη στο Μακεδονικό Μέτωπο. Το 1925 διακόπτεται η λειτουργία της γραμμής και πλέον η μεταφορά γίνεται με φορτηγά.
Από τα πρώτα σωματεία της Κατερίνης (τοπικά, αλληλοβοηθητικά και προαγωγής συμφερόντων) είναι η Ένωσις Λειβαδιωτών Ολύμπου, με έδρα την Κατερίνη. Είχε 79 ιδρυτικά μέλη, με πρόεδρο το Γεώργιο Παπαγεωργίου (ημερομηνία αναγνώρισης 6.10.1918).
