Υποθήκες της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα και την Ευρώπη‐μια επισκόπηση
του Αντώνη Κάλφα
1. Στον μισό περίπου αιώνα που κύλησε από το 1963 έχουν δημοσιευθεί πολλές ιστορικές και άλλες μελέτες που υποστηρίζουν ότι η αρεντική θεωρία του κακού είναι, στην καλύτερη περίπτωση, αμφιλεγόμενης αξίας και, στη χειρότερη, τροχοπέδη για την κατανόηση των γενοκτονιών και των γενοκτόνων. Κι αυτό γιατί η σπουδαία θεωρητικός του ναζιστικού ολοκληρωτισμού αντιμετώπισε τον Άϊχμαν στην περίφημη δίκη του μάλλον σαν έναν άχρωμο γραφειοκράτη κατά το πρότυπο του νομοταγούς πολίτη (βλ. το βιβλίο της «Ο Άϊχμαν στην Ιερουσαλήμ. Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού», Νησίδες 2009). Ειδικότερα, όσον αφορά τον Άιχμαν («το χειροπιαστό μοντέλο όσων έχω να πω»), η Άρεντ αποδεικνύεται μάλλον «αφελής». Βάσει νέων ιστορικών στοιχείων, σοβαροί μελετητές ισχυρίζονται ότι στη δίκη είδε την εικόνα του κατηγορούμενου που έπλασαν ο ίδιος και ο συνήγορός του. Απεναντίας, όπως και οι άλλοι στον ναζιστικό διοικητικό μηχανισμό που δεν λέρωναν τα χέρια τους με αίμα, ο πραγματικός Άιχμαν ήταν δραστήριος, δημιουργικός, πλήρως αφοσιωμένος στο έργο του, και ταυτισμένος ιδεολογικά με τον ναζισμό. Δεν θα μπορούσε να ειπωθεί καλύτερα (Y. Lozowick (2002), Hitler’s Bureaucrats: The Nazi Security Police and the Banality οf Evil, Continuum, London: 279): «Ο Άιχμαν και η φάρα του δεν έφθασαν να δολοφονούν Εβραίους συμπτωματικά ή επειδή προσβλήθηκαν ξαφνικά από απουσία σκέψης, ή υπακούοντας τυφλά εντολές ή σαν μικρά γρανάζια σε μια τεράστια μηχανή. Δούλεψαν σκληρά, σκέφθηκαν επίμονα, υπήρξαν πρωτοπόροι επί πολλά έτη. Υπήρξαν αλπινιστές του κακού».
2. Ευτυχώς για την δημοκρατική ανθρωπότητα υπάρχουν και οι αλπινιστές του καλού, στοχαστές, διανοούμενοι και ιστορικοί οι οποίοι συστηματικά και επί πολλά έτη καταβάλλουν προσπάθειες να αποδείξουν πώς λειτούργησε αυτή η μηχανή, πώς έκανε φτωχότερους τους λαούς όπως εν προκειμένω την Ελλάδα. Γιατί η εξαντλητική και τεκμηριωμένη εργασία που συζητάμε σήμερα είναι προϊόν απίστευτης επιστημονικής θέλησης και ερευνητικού δημοκρατικού μόχθου.
Θέμα του βιβλίου είναι οι επανορθώσεις—βασικό ερώτημα για την υπόθεση εργασίας του τόμου. Για τους συγγραφείς του βιβλίου «οι επανορθώσεις είναι ποσά για αποκατάσταση ζημιών, οι οποίες θα πρέπει να δίδονται μετά από παραβιάσεις του ανθρωπιστικού διεθνούς δικαίου. Είναι το αντίστοιχο του διεθνούς αστικού δικαίου προς το διεθνές ποινικό δίκαιο. Οι επανορθώσεις καλούνται να ισοσκελίσουν τις υλικές και ανθρωπιστικές συνέπειες των επιθετικών πολέμων, των εγκλημάτων πολέμου, των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που εκδηλώνονται σε πολέμους, σε εμφυλίους πολέμους και σε άλλες ακραίες πράξεις βίας».
Το βιβλίο σε 383 σελίδες, 15 ενότητες, 615 υποσημειώσεις, πίνακες και φωτογραφίες πείθει και τον πιο κακόπιστο αναγνώστη. Διαθέτει απλότητα, φρεσκάδα και δημοσιογραφική χάρη, επεξεργάζεται δύσκολες έννοιες (από τον χώρο του διεθνούς δικαίου, της πολιτικής οικονομίας, της διπλωματικής και της κοινωνικής ιστορίας) χωρίς να κουράζει ενώ—όπως σωστά επισημάνθηκε για την γερμανική έκδοση του βιβλίου— μπορεί να διαβαστεί και σαν αστυνομικό μυθιστόρημα με πολιτική χροιά.
Παρακολουθεί εξονυχιστικά τις πολιτικές των κυβερνήσεων από τα τέλη του 1950 του Αντενάουερ μέχρι τη σημερινή κυβέρνηση Τσίπρα, εξηγεί παραμέτρους της Συνθήκης των Βερσαλλιών, επισημαίνει την αδιαφορία, τις αδυναμίες αλλά και τις ικανότητες στους διαπραγματευτές και εκπροσώπους της Ελλάδας (π.χ. Άγγελόπουλος), καυτηριάζει την πολιτική κατευνασμού των γερμανικών κυβερνήσεων, παίρνει θέση για τις λεγόμενες πολιτικές μνήμης προκειμένου να εξιλεωθεί η σύγχρονη Γερμανία, ασκεί κριτική στο μοντέλο των γερμανικών ελίτ οι οποίες με το Ταμείο Μέλλοντος ασκούν πολιτιστικό ιμπεριαλισμό, διαφωνεί με τους χειρισμούς της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης η οποία δέχτηκε το ποσό των 10 εκ. ευρώ από τη γερμανική κυβέρνηση για την ανέγερση του Μουσείου του Ολοκαυτώματος ως προσπάθεια αντιπερισπασμού από τα μείζονα επίδικα των οφειλών κλπ.
Ο κατάλογος των θεμάτων:
Το ζήτημα των επανορθώσεων: μεθοδολογικά και ιστορικά στοιχεία Η κατοχή και η λεηλασία της Ελλάδας την περίοδο 1941‐1944 Η κατοχή στην Ελλάδα σε σύγκριση με τις υπόλοιπες κατεχόμενες περιοχές της γερμανοκρατούμενης Ευρώπης Η πολιτική των συμμάχων απέναντι στις επανορθώσεις Η Ελλάδα στο τραπέζι ως φτωχός συγγενής Η πολιτική των δυτικογερμανικών ελίτ εξουσίας για τις επανορθώσεις ως τα τέλη της δεκαετίας του ’80 Η Ελλάδα βρίσκεται ξανά στο περιθώριο Η συμφωνία «Δύο συν Τέσσερις» και το ζήτημα των επανορθώσεων Η Ελλάδα δεν παίρνει τίποτα Ένα νέο ξεκίνημα: οι αντιπαραθέσεις για τη γερμανική οφειλή των επανορθώσεων στην Ελλάδα και την Πολωνία από το 2015 και η οικοδόμηση ενός «ευρωπαϊκού πολιτισμού μνήμης» Οι εξελίξεις στην Ελλάδα Η νέα συζήτηση για τις επανορθώσεις στην Πολωνία Προσωρινός απολογισμός Οι διαστάσεις του ζητήματος της οφειλής των επανορθώσεων και οι γερμανικές παροχές μέχρι σήμερα
Επιχειρήματα για μια οριστική συμφωνία επανορθώσεων, συμπληρωματική προς τη συμφωνία «Δύο συν Τέσσερις»
3. Οι συγγραφείς αξιοποιούν όχι μόνο την τεράστια περί κατοχής βιβλιογραφία αλλά κυρίως, σε ό,τι αφορά την ελληνική περίπτωση, την ικανοποιητική, γερμανόγλωσση τεκμηριωμένη βιβλιογραφία που έχει παραχθεί. Ας μην ξεχνάμε πως ένας από τους καλύτερους στον κόσμο ιστορικούς, ο Μαρκ Μαζάουερ, στο βιβλίο του για την Ελλάδα του Χίτλερ, τονίζει πως η εισβολή του γερμανικού στρατού το 1941 έφερε στην Ελλάδα τη χιτλερική Νέα Τάξη, έναν κόσμο ερειπωμένων οικισμών, λιμοκτονούντων πληθυσμών και απόλυτων κατακλυσμιαίων οραμάτων. Ο Μαζάουερ, συγκεντρώνοντας πλούσιες μαρτυρίες από πρώτο χέρι και αντλώντας από ανέγγιχτες ως τώρα αρχειακές πηγές, περιγράφει τη διακυβέρνηση και την οικονομική αφαίμαξη της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα, την κατάρρευση μιας ολόκληρης κοινωνίας μέσα στον τρόμο και την πείνα και την αναβάπτισή τους στους θεσμούς και τις πρακτικές της μαζικής αντίστασης.
Ανάμεσα στις πολλές πηγές αναφορές γίνονται και για τους συνεργάτες των Γερμανών, χωρίς οι συγγραφείς να ασχολούνται συστηματικά με το θέμα (άλλο είναι το κύριο μέλημά τους). Αξίζει όμως εδώ να τονίσουμε με την ευκαιρία τον κόσμο αυτόν. Ο ιστορικός ο Στράτος Δορδανάς, θίγει στις έρευνές του (Έλληνες εναντίον Ελλήνων. Ο κόσμος των ταγμάτων ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944) το σπουδαίο θέμα της δράσης των ταγμάτων ασφαλείας στη γερμανοκρατούμενη Μακεδονία. Όπως σημειώνεται και στο βιβλίο:
«‘Προς τον πρωτοπόρον Αρχηγόν των απανταχού της γης Εθνοκοσοσιαλιστών Αδόλφον Χίτλερ’» έγραφαν σε επιστολές τους κάποιοι από την Ελλάδα το 1934, επιχειρώντας να αποκαταστήσουν δίαυλο επικοινωνίας με το Γ΄ Ράιχ. Λίγα χρόνια αργότερα έσπευσαν να συνεργαστούν με τον κατακτητή, όταν η χώρα καταλήφθηκε από τον γερμανικό στρατό. Η ανάδειξη των Ταγμάτων Ασφαλείας σε παράγοντα του κατοχικού δράματος εξετάζεται σε σχέση με τις γενικότερες πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις τόσο στην Ελλάδα, όσο και στον ευρωπαϊκό χώρο. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο τέλος του κόσμου των "Ταγματασφαλιτών", σε μια προσπάθεια να αναλυθούν σε βάθος οι πολιτικές ζυμώσεις που προηγήθηκαν και τελικά προδιέγραψαν τη μορφή του τέλους αυτού».
Στην οικονομική αφαίμαξη των ντόπιων οικονομικών πόρων και την μεγάλη σημασία τους γράφονται πολλά στο βιβλίο. Όταν η εξαγωγή μεταλλευμάτων από την Ελλάδα προς τη Γερμανία αρχίζει να αποκτά εξαιρετική σημασία ο στρατός του Ράιχ και η πολεμική του βιομηχανία καλύπτουν τις ανάγκες τους από το χρώμιο της χώρας μας: σύμφωνα με τον ιστορικό Στράτο Δορδανά «οι εξαγωγές ελληνικού χρωμίου το 1943 ανήλθαν στο 27% των συνολικών αναγκών της Γερμανίας στο μετάλλευμα αυτό. Την ίδια όμως χρονιά η παραγωγή παρουσίασε κάμψη, γεγονός που οφειλόταν πρωτίστως στη δράση των ανταρτών» (ό.π. σ. 158).
4. Μαρκ Μαζάουερ, Ρίκα Μπενβενίστε, Χάγκεν Φλάϊσερ, Χρήστος Χατζηιωσήφ, Ρένα Μόλχο είναι η σταθερή μεταφρασμένη ελληνική βιβλιογραφική αναφορά του βιβλίου, αναφορά που με σοβαρότητα και συνέπεια, διεξέρχεται το τεράστιο αποδεικτικό υλικό των αποζημιώσεων και των ιστορικών γεγονότων.
Η βιβλιογραφία είναι αποκλειστικά γερμανόγλωσση, δεν αξιοποιήθηκε δηλαδή η ελληνόγλωσση μη μεταφρασμένη βιβλιογραφία η οποία θα μπορούσε να υποστηρίξει σθεναρά το ήδη επιτυχημένο εγχείρημα όπως κάποιοι τίτλοι την τελευταία πενταετία αποδεικνύουν: Ρίκα Μπενβενίστε (Αυτοί που επέζησαν, Πόλις 2014), Μενέλαος Χαραλαμπίδης (Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα), τα ιστορικά βιβλία των Στράτου Δορδανά, Πολυμέρη Βόγλη—για να μείνω μόνο σε λίγα από αυτά,.
Με την ευκαιρία αξίζει να γίνουν δύο συμπληρώσεις από την πιερική βιβλιογραφία, συμπληρώσεις οι οποίες είναι λίγες μόνο από τις εκατοντάδες περιπτώσεις που κατέγραψε η φιλίστορη πένα των ντόπιων μελετητών. Πρόκειται για τα βιβλία των Μιλτιάδη Τερζόπουλου-Ευθ. Χαλκίδη και εκείνο των μαρτυριών του Λεωνίδα Γιασημακόπουλου.
Μιλτ. Τερζόπουλος-Ευθ. Χαλκίδης, Παπά Λόχερ απολογήσου..., Δίφρος, Αθήνα 1984. Ιστορική μαρτυρία. Πολύτιμη πηγή πληροφοριών γύρω από την εγκληματική δράση των δυνάμεων κατοχής και ειδικότερα του B. Locher, υπεύθυνου για την εκτέλεση των 13 πολιτών στον Τρίλοφο (17 Ιουλίου 1943). Τεκμηρίωση με αναφορές σε ονόματα και πρόσωπα της κατερινιώτικης/πιερικής αντίστασης όπως και των δοσιλόγων της άλλης πλευράς.
Γιώργος Καφταντζής, Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης 1941-1944. Όπως το έζησε και το περιγράφει στο ημερολόγιό του ένας όμηρος ο Λεωνίδας Γιασημακόπουλος (αριθμός μητρώου φυλακής 4436), Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1999. Στις σσ. 5-11 πρόλογος του Γιώργου Καφταντζή όπου προσανατολίζεται ο αναγνώστης για το γενικό κλίμα του στρατοπέδου αλλά και για την προσωπικότητα του Λεωνίδα Γιασημακόπουλου: «γεννήθηκε το 1884 στην Κωνσταντινούπολη και πέθανε στην Κατερίνη το 1968. Ήταν απόφοιτος της Μεγάλης του Γένους Σχολής, κάτοχος της τουρκικής γλώσσας (με τη διπλή της γραφή) και της γαλλικής. Διετέλεσε έπαρχος στις σαράντα εκκλησιές Ανατ. Θράκης και (μετά το 1927) στο Κιλκίς, Λαγκαδά, Κατερίνη, τέλος προϊστάμενος του Τμήματος Ανταλλαξίμων της Εθνικής Τράπεζας στην Κατερίνη [...] Το Ημερολόγιο του Λ. Γιασημακόπουλου είναι το μοναδικό, απ’ όσο ξέρω, που γράφτηκε ολόκληρο μέσα σε ναζιστικό στρατόπεδο και διασώθηκε αυτούσιο σε 53 δεφτεράκια των 20 και 36 φύλλων [...] Σκληρές διώξεις υπέστη και η οικογένεια του Γιασημακόπουλου [...] Το Ημερολόγιο, που έχει δυσανάγνωστη γραφή με πολλά συμπλέγματα, γράφτηκε από τον Απρίλιο 1943 μέχρι την 21η Οκτωβρίου 1944 (απελευθέρωση). Καταχωρούνται σ’ αυτό, μέρα με τη μέρα, τα συναισθήματα του συγγραφέα και όλα τα συμβάντα στο στρατόπεδο, άγνωστα τα περισσότερα. Αναφέρονται επίσης οι εκτελέσεις, ονόματα εκτελεσμένων, ανακριτών, διερμηνέων, καταδοτών, δεσμοφυλάκων, βασανιστών, οι κανονισμοί, το συσσίτιο, εκβιασμοί, επισκέψεις, δραπετεύσεις, απολύσεις, οι εγκλεισμοί ομήρων, καταδίκων, υποδίκων [...]».
Ο κατερινιώτης αναγνώστης θα βρει πολλά ονόματα της τοπικής κοινωνίας να περιγράφονται θετικά, για την αγωνιστική τους στάση, ενώ σε άλλα , γνωστά για την φιλογερμανική τους συμπεριφορά, ο Λ.Γ. μιλά με περιφρόνηση. Πολύτιμες είναι και οι μαρτυρίες του για εκτελέσεις στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν και ονόματα πατριωτών από την Κατερίνη. Στην εγγραφή με ημερομηνία Τρίτη 6/6/44 περιγράφεται και η εκτέλεση 101 πατριωτών: «Ετοποθετήθησαν σε 6 φορτηγά αυτοκίνητα δεμένοι δύο δύο χωρίς τα πράγματά των τα οποία έμειναν στην αποθήκην. Σωστοί ήρωες. Γενναίοι και αδάμαστοι. Πριν ξεκινήσουν ψάλλουν τον εθνικόν ύμνον, απτόητοι στις φωνές των βαρβάρων συνοδών των. Μεταξύ των μελλοθανάτων [...]. Κατερινιώτες είναι 16, οι εξής[ […] Στας 8 π.μ. δεν υπήρχαν πλέον εν τη ζωή 101 Έλληνες και ισάριθμα σπίτια από της ώρας εκείνης επενθηφόρησαν».
5. Κλείνοντας το πολύτιμο βιβλίο: Κάποιοι θα μπορούσαν να αντιτείνουν πως οι προσπάθειες για την οριστική λύση των συνεπειών του πολέμου είναι ουτοπικές, ανεδαφικές και απραγματοποίητες. Ωστόσο ο πυρήνας των απόψεων των γερμανών ιστορικών είναι εντελώς προσγειωμένος αφού υποστηρίζει—βάσιμα και πολιτικά εντός του πλαισίου της σύγχρονης ευρωπαϊκής σκέψης—πως από μια τέτοια «οριστική ρύθμιση των συνεπειών του πολέμου, στο πλαίσιο του ΟΑΣΕ, θα υπάρξουν νέα κίνητρα εκκίνησης, τα οποία θα οδηγήσουν σε μια ανανέωση της ευρωπαϊκής διαδικασίας ολοκλήρωσης και θα συμβάλουν στη γεφύρωση του χάσματος ευημερίας μεταξύ του πυρήνα της Ευρώπης και των περιφερειακών χωρών».
Τι θα μπορούσε να γίνει; Παραθέτω το πολύ ενδιαφέρον κλείσιμο του καλομεταφρασμένου τόμου με τον τίτλο «Επιχειρήματα για μια οριστική συμφωνία επανορθώσεων, συμπληρωματική προς τη συμφωνία ‘Δύο συν Τέσσερις’» ενδεικτικό της γλώσσας, της ιστορικής ακρίβειας και των επιχειρημάτων των συγγραφέων (σσ. 318-320).
«Ολοκληρώνοντας τίθεται το ερώτημα για την εξόφληση από τους Γερμανούς της οφειλής τους για επανορθώσεις. Εδώ ευθύς εξαρχής μας είναι σαφές ότι δεν είναι δυνατόν τουλάχιστον να σκεφτούμε ότι θα υπάρξει μια πλήρης εξόφληση, σε κάθε περίπτωση κάτι περισσότερο από το διπλάσιο της αποδεδειγμένης γερμανικής οικονομικής απόδοσης του έτους 2017. Ένα μαζικό κούρεμα των χρεών μοιάζει αναπόφευκτο και έτσι μετατίθεται το πρόβλημα των επανορθώσεων στο επίπεδο μιας βασικής πολιτικής απόφασης. Για παράδειγμα, θα μπορούσε να προτείνει κανείς να επιστρέψει πίσω η Γερμανία το μέχρι τώρα δοθέν σύνολο επανορθώσεων, περίπου 1/8 της συνολικής οφειλής επανορθώσεων, συνολικά 1/4 του χρηματικού συνόλου, διαθέτοντας άλλα 930 δισεκατομμύρια επιπλέον προς τα ήδη αποδοθέντα 951 δισεκατομμύρια ευρώ. Οι Ευρωπαίοι πιστωτές της θα μπορούσαν να απαλλάξουν τη Γερμανία υπό το υπόλοιπο (τα 3/4). Και θα ήταν έπειτα στην ευχέρεια των δικαιούχων να μοιράσουν μεταξύ τους δίκαια τους πόρους.
Αναμφισβήτητα, αυτό το ποσό θα μπορούσε να αποδοθεί τα επόμενα 15 με 20 έτη χωρίς καμία αρνητική συνέπεια για τη γερμανική εθνική οικονομία, για παράδειγμα με την εκ νέου εισαγωγή του φόρου περιουσίας, την εκ νέου αύξηση του φόρου στα υψηλά εισοδήματα, την κινητοποίηση ενός μεγάλου μέρους των αποθεμάτων χρυσού της Γερμανικής Ομοσπονδιακής Τράπεζας –τα οποία έγιναν δυσλειτουργικά μετά την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας– και άλλα μέτρα, τα οποία θα επιβαρύνουν αποκλειστικά τους κερδισμένους από την αύξηση του γερμανικού κεφαλαιακού αποθέματος εκείνης της εποχής. Αυτό το ποσό δεν θα αντιστοιχούσε εντελώς στο δυναμικό μεταβίβασης που επωμίστηκε η Δυτική Γερμανία στις δύο δεκαετίες μετά τη διαδικασία ενοποίησης για την οικονομική ενσωμάτωση των «νέων ομόσπονδων κρατιδίων» («ανοικοδόμηση ανατολικά»).
Επιλογικά: στην κριτική του στο βιβλίο (Seuddeusche Zeitung, 12. 12. 2017) ο Constantin Goschler, καθηγητής ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Bochum θα τονίσει τις δύο ιδιότητες του κειμένου των συναδέλφων του: πολύτιμη πηγή πληροφοριών και συνάμα πηγή αντεγκλήσεων και αντιπαραθέσεων. Παρόλα αυτά, ακόμα κι αν κάποιος έχει διαφορετική γνώμη για τις αποζημιώσεις και τις πτυχές του προβλήματος, θα πει ο Γκόσλερ, δεν μπορούμε παρά να παραδεχθούμε πως το πρόβλημα αυτό θα μας απασχολήσει για πολλά χρόνια ακόμα.
Τέλος, ας κρατήσουμε ως επιμύθιο την απάντηση που έδωσε ο καθηγητής Ροτ όταν ρωτήθηκε από τον δημοσιογράφο του tvxs «Σε τι συμπεράσματα σας οδήγησε η δική σας έρευνα σχετικά με τις συνέπειες που είχε αυτή η οικονομική αφαίμαξη της Ελλάδος κατά την περίοδο του πολέμου;» «Από την γερμανική κατοχή η Ελλάδα βγήκε βαριά πληγωμένη και η κοινωνία της υπέφερε φοβερές απώλειες. Την δεκαετία του 1930 η Ελλάδα ήταν μια αναδυόμενη αγορά, αλλά μετά την υποχώρηση των Γερμανών τον Οκτώβριο του 1944 επέστρεψε στο καθεστώς μιας υποανάπτυκτης χώρας. Ακόμη περισσότερο, οι Γερμανοί πυροδότησαν έναν δολοφονικό εμφύλιο πόλεμο ενισχύοντας τους συνεργαζόμενους και φιλοναζί παραστρατιωτικούς. Όλα αυτά καθυστέρησαν την ανοικοδόμηση της Ελλάδας για δεκαετίες. Για όλα αυτά, οι Γερμανοί είναι οι κύριοι υπαίτιοι».
Το κείμενο αυτό διαβάστηκε κατά την παρουσίαση του βιβλίου στην Κατερίνη (12.2.2019) που έκανε η Εθελοντική Ομάδα Δράσης Πιερίας παρουσία του χαλκέντερου συγγραφέα, ομότιμου καθηγητή Heinz Roth και του επίσης ομότιμου καθηγητή Ιστορίας του Δικαίου Xριστόφορου Gustavus-Schminck, συγγραφέα τριών βιβλίων με τίτλο «Μνήμες Κατοχής» ο οποίος και έκανε μια ξεχωριστή συγκινητική εισήγηση.
