του Αντώνη Κάλφα
Στην κατάμεστη αίθουσα της Αστικής Σχολής το περασμένο Σάββατο (2.3.2019) οι φιλίστορες της Κατερίνης είχαν την ευκαιρία—χωρίς κραυγές, καιροσκοπισμούς και συνθήματα—να ακούσουν προσεκτικά τις απόψεις ενός εγκυρότατου ιστορικού, γνώστη της νοτιοανατολικής Ευρώπης, των Βαλκανίων και των βαλκανικών γλωσσών, γύρω και από το επίμαχο ζήτημα της συμφωνίας των Πρεσπών. Βεβαίως, η πλούσια ιστοριογραφική τεκμηρίωση της εισήγησης βοήθησε σε αυτό, ωστόσο η πειστική σύνδεση των ιστορικών γεγονότων, η επιστημονική καθαρότητα και η σαφήνεια έδωσαν στους ακροατές ένα μάθημα εκλαϊκευμένης και υψηλού επιπέδου ρητορικής περί της ιστορικής αλήθειας (και όχι της μικροκομματικής λογικής) στον πολύπαθο χώρο των Βαλκανίων.
Οι απόψεις που εξέθεσε με μαχητικότητα και τεμηριωμένο λόγο ο καθηγητής του ΑΠΘ Σπύρος Σφέτας είναι οι εξής (από τη θέση αυτή τον ευχαριστώ και για την χρησιμοποίηση των απόψεών του όπως αυτές δημοσιεύτηκαν σε άρθρο του στην Εφημερίδα των Συντακτών):
1. Για την Ελλάδα ήταν απαράδεκτη η επωνυμία Republic of Macedonia και λόγω εδαφικής και λόγω πολιτιστικής απειλής. Μετά τη συνειδητοποίηση του αδιεξόδου της πολιτικής να μην υπάρχει ο όρος Μακεδονία, και καθώς μια σειρά από χώρες είχαν αναγνωρίσει την ΠΓΔΜ με το συνταγματικό της όνομα, η Ελλάδα χάραξε τη στρατηγική της το 2008 με τη συναίνεση όλων των πολιτικών κομμάτων, πλην του ΛΑΟΣ: σύνθετη ονομασία, erga omnes, αναθεώρηση Συντάγματος, εξάλειψη αλυτρωτισμού κ.λπ.
2. Οι κόκκινες αυτές γραμμές μας ικανοποιούνται με τη Συμφωνία των Πρεσπών, που αποτελεί επίτευγμα της ελληνικής διπλωματίας. Για τους πολιτικούς της ΠΓΔΜ το μείζον θέμα ήταν η ταυτότητα. Εδώ για μας το κομβικό σημείο ήταν η διάκριση Σλαβισμού και Ελληνισμού υπό τον όρο Μακεδονία και Μακεδόνες, ο σαφής διαχωρισμός του ελληνικού, ιστορικού τμήματος της Μακεδονίας από την ΠΓΔΜ, ο αυτοπροσδιορισμός των Σλαβομακεδόνων να μην καταστρατηγεί τον αυτοπροσδιορισμό των Ελληνομακεδόνων. Αυτό το πνεύμα διαχέεται σε όλη τη συμφωνία.
3. Για μας δεν αλλάζει τίποτα. Και Μακεδόνες (ως Ελληνες) θα συνεχίσουμε να αυτοαποκαλούμαστε, ούτε το Αεροδρόμιο Μακεδονίας ούτε το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας θα αλλάξει όνομα. Η αρχαία μακεδονική κληρονομιά αποκλείεται από συστατικό τμήμα της ταυτότητά τους που είναι σλαβική. Είναι αποδεδειγμένο ότι οι σλαβόφωνοι χρησιμοποιούσαν από τον 19ο αιώνα τον όρο Μακεδόνες (και όχι αποκλειστικά Σλαβομακεδόνες) ως τοπική ταυτότητα και ονόμαζαν το γλωσσικό τους ιδίωμα που μιλούσαν μακεδονική διάλεκτο.
4. Εδώ είναι το πρόβλημα, κάτι το οποίο δεν μπορεί να καταλάβει ο μέσος Ελληνας: άλλο η Αρχαία Μακεδονία, εννοείται ότι όλα συνδέονται με τον Ελληνισμό, και άλλο ο 19ος-20ός αιώνας. Οι όροι Μακεδονία και Μακεδόνες άλλαζαν περιεχόμενο ανά τους αιώνες. Ο όρος Μακεδών χρησιμοποιούνταν από τις σλαβικές κοινότητες ως ένδειξη τοπικής ταυτότητας και οι σλαβικές διάλεκτοι αποκαλούνταν ως μακεδονικές. Oι Μακεδονομάχοι μας το κατέγραφαν αυτό με έκδηλη αμηχανία. Για παράδειγμα, ποια ήταν η μακεδονική διάλεκτος στην οποία μιλούσε ο Καπετάν Κώτας στους χωρικούς και ο Πύρζας μετέφραζε στα ελληνικά, διότι ο Παύλος Μελάς δεν την καταλάβαινε; Σίγουρα ήταν σλαβικό ιδίωμα, βουλγαρομακεδονικό ιδίωμα το αποκαλεί ο ίδιος ο Μελάς σε άλλη του επιστολή, άσχετα αν στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα αποκαλείται μόνο μακεδονικἠ; Τι εννοούσε ο Κώτας με τον όρο «Εμείς οι Μακεδόνες» όταν μιλούσε σε σλαβόφωνους χωρικούς; «Η ευαίσθητη Ευρώπη κλαίει για την ελεεινή κατάσταση των “δύστυχων Μακεδόνων”», έγραφε ειρωνικά ο Ιων Δραγούμης το 1903. Οι «δύστυχοι Μακεδόνες» ήταν προφανώς σλαβόφωνοι και οι κλαίοντες στην Ευρώπη ήταν το φιλοβουλγαρικό Βαλκανικό Κομιτάτο στο Λονδίνο με τους αδελφούς Buxton που λειτουργούσε ως think tank των αγγλικών κυβερνήσεων, εισηγούμενο την αυτονομία της μείζονος Μακεδονίας ως λύση.
5. Ο σερβοβουλγαρικός ανταγωνισμός για τη βουλγαρική ή σερβική ταυτότητα του πληθυσμού εκκόλαψε τον (σλαβο)μακεδονισμό τον 20ό αιώνα, «Ως τόσο δεν θέλουν νάναι μήτε “Μπουλγκάρ” μήτε “Σρρπ”, μήτε “Γκρρτς”. Μοναχά “Μακεντόν ορτοντόξ”», διαπίστωνε ο αυτόπτης μάρτυρας Στράτης Μυριβήλης το 1916-1918, σε οικογένεια σλαβοφώνων της περιοχής Μοναστηρίου σε συνθήκες σερβοβουλγαρικής πολεμικής σύγκρουσης. Αυτό προκάλεσε αλλεργικό σύνδρομο στην Ελλάδα και εξοβελίστηκε από τις μεταγενέστερες εκδόσεις του βιβλίου του «Η ζωή εν τάφω».
6. Η Κομμουνιστική Διεθνής και τα Κομμουνιστικά Κόμματα εισήγαγαν στον Μεσοπόλεμο τον μακεδονισμό ως εθνική ιδεολογία, για την πολιτική εκμετάλλευση του Μακεδονικού ως ζητήματος τακτικής στο πλαίσιο της κομμουνιστικής στρατηγικής. Με την ίδρυση της «Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας» το 1944 άρχισε και η διαμόρφωση της ταυτότητας που παγιώθηκε στα 45 ειρηνικά χρόνια της ύπαρξης της Γιουγκοσλαβίας. Κωδικοποιήθηκε και η γλώσσα (1944-45) με βάση τη μέχρι τότε προφορική διάλεκτο Μοναστηρίου-Περλεπέ. Η (σλαβο)μακεδονική γλώσσα ήταν μία από της επίσημες γλώσσες της Γιουγκοσλαβίας μαζί με τη σερβοκροατική και τη σλοβενική, σλοβακική και μακεδονική κατατάχθηκαν ως οι νεότερες γλώσσες στην επιστήμη της Σλαβολογίας, κάτι που διδάσκεται ένας πρωτοετής φοιτητής όπου και να σπουδάζει Σλαβολογία στον κόσμο. Εμείς μπορούσαμε να την αποκαλούμε σλαβομακεδονική.
7. Σε τελευταία ανάλυση με τη συμφωνία η Ελλάδα δεν αναγνωρίζει εθνότητα, αλλά υπηκοότητα. Η λέξη Nationality εδώ είναι νομικός όρος. Ο όρος μακεδονική/πολίτες της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονία δηλώνει ιθαγένεια και υπό τον όρο μακεδονική συμπεριλαμβάνονται Σλάβοι, Αλβανοί, Τούρκοι, Βλάχοι, Τορμπέσηδες ως πολίτες της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας (δεν πρόκειται για διαζευκτικό ή). Για τη γλώσσα υπάρχει η σαφής επισήμανση ότι εμπίπτει στις νοτιοσλαβικές γλώσσες και δεν έχει καμία σχέση με τη γλώσσα των Αρχαίων Μακεδόνων. Προβάλλεται από ελληνικής πλευράς η ένσταση στη συμφωνία ότι μια σύνθετη ονομασία που θα επέλεγε η άλλη πλευρά από το πακέτο Νίμιτς θα συμπαρέσυρε υποχρεωτικά και την ταυτότητα και την υπηκοότητα και τη γλώσσα. Σαθρό επιχείρημα, αδολεσχία όψιμων φιλοπάτριδων. Πώς ονομάζονται οι κάτοικοι του Ηνωμένου Βασιλείου (Ηνωμενοβασιλιώτες;), των Ηνωμένων Πολιτειών (Ηνωμενοπολιτειοαμερικανοί;) ή της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας (Λαϊκοδημοκρατοκινέζοι;);
8. Την ταυτότητα δεν την αλλάζει κανείς σαν το πουκάμισο, ανάλογα με το εξωτερικό κοστούμι που φορά. Γι’ αυτούς ήταν κόκκινη γραμμή το θέμα της ταυτότητας. Οριοθετούμε τη σλαβική τους ταυτότητα από τον Ελληνισμό, δεν τους εξοντώνουμε για να τους καταστήσουμε άμορφη μάζα, όπως ήταν τον 19ο αιώνα. Είναι Σλάβοι, παρότι χρησιμοποιούν τον όρο Μακεδόνες, εμείς μπορούμε να τους αποκαλούμε Σλαβομακεδόνες και τη γλώσσα τους σλαβομακεδονική. Δεν συγκροτούν τώρα ταυτότητα, ούτε τους «δωρίζουμε» όνομα που δεν είχαν. Θα ήταν επιθυμητή η λύση «Δημοκρατία της Σλαβικής Μακεδονίας», αλλά την απέρριπταν εξ αρχής οι Αλβανοί. Οροι όπως Βορειομακεδόνες για την ταυτότητα και βορειομακεδονική για τη γλώσσα είναι ευφυολογήματα, νεολογισμοί, για την υπέρβαση της αμηχανίας μας. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ζάεφ εστιάζει τη διαφωτιστική του τακτική για το δημοψήφισμα στο θέμα της διατήρησης της ταυτότητας, ενώ η αντιπολίτευση τον κατηγορεί για συνθηκολόγηση στην Ελλάδα και στο θέμα της ταυτότητας που θα οριοθετηθεί και δεν θα διαιωνίζεται το ιδεολόγημα της «ιστορικής συνέχειας» από τον Μέγα Αλέξανδρο.
9. Για την ΠΓΔΜ η ένταξη στο ΝΑΤΟ και στην Ευρωπαϊκή Ενωση είναι ζήτημα ύπαρξης, για να εξέλθουν οι πολίτες από την απομόνωση και την ψύχωση πολιορκίας, αλλά και για την ασφάλειά τους. Διαισθάνονται τον αλβανικό κίνδυνο, αν υπάρξουν εξελίξεις στο ζήτημα του Κοσόβου. Επειδή πρόκειται για μια περίκλειστο χώρα, η Ελλάδα είναι γι’ αυτούς η κύρια διέξοδος, η προσφυγή της ΠΓΔΜ στη Χάγη και η καταδίκη της Ελλάδας για δήθεν παραβίαση της ενδιάμεσης συμφωνίας του 1995 δεν είχαν κανένα πρακτικό αποτέλεσμα. Υπάρχουν στη συμφωνία οι ασφαλιστικές δικλίδες για να μπλοκάρεις την άλλη πλευρά στην ενταξιακή πορεία προς το ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ενωση, αν αυτή παρασπονδήσει.
10. Η Συμφωνία των Πρεσπών είναι επωφελής, πρέπει να απεμπλακεί από την έντονη κομματικοποίηση, καλύπτει πλήρως τις κόκκινες γραμμές μας, είναι ισορροπημένη, ίσως να είναι ετεροβαρής για την άλλη πλευρά, αλλά όχι ταπεινωτική.
