του Αντώνη Κάλφα
Η Πιερία, παρά το ένδοξο αρχαιολογικό και μυθολογικό υλικό της, μέχρι το 1949, οπότε και δημιουργήθηκε ο νομός Πιερίας, ήταν επαρχία του νομού Θεσσαλονίκης. Η πρωτεύουσα πόλη της Κατερίνης έχει, όπως είναι γνωστό στην έρευνα, σχετικά μικρή ιστορία. Σε χάρτες και γκραβούρες των χρόνων της Τουρκοκρατίας τη βρίσκουμε από τα τέλη του 15ου -16ου αιώνα αλλά οι γραπτές πηγές, απ’ όσο μας είναι γνωστό, αναφέρουν ρητά το όνομα Κατερίνη από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Συχνότερα βεβαίως τη συναντάμε σε χάρτες των δύο τελευταίων αιώνων.
Ο Απόστολος Βακαλόπουλος υπολογίζει τον αριθμό των σπιτιών της Κατερίνης κατά τις αρχές του 19ου αιώνα (χωριού τότε) σε 140 σπίτια, κυρίως ελληνικά, με βασική απασχόληση των κατοίκων του την καλλιέργεια του σιταριού. «Tην εποχή ακριβώς αυτή, δηλαδή στις αρχές του 19ου αι., η επικράτεια του Αλή πασά άρχιζε από την περιοχή της Αχρίδας και Καστοριάς, προχωρούσε προς Ν. και ΝΑ ως το χωριό Πύργος των Γενιτσών και ως τους πρόποδες του Ολύμπου, περιλάμβανε την Κατερίνη, χωριό τότε με 140 σπίτια, κυρίως ελληνικά, με διοικητή Τούρκο αγά, και έφτανε ως το Ελευθεροχώρι» (Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 475-476). Η πληροφορία του Βακαλόπουλου είναι παρμένη από τον δεύτερο τόμο των ταξιδιών του Clarke. Στο ίδιο χωρίο επισημαίνει και την άποψη του Η. Ηolland, ο οποίος ανεβάζει τον αριθμό των σπιτιών της Κατερίνης σε 400.
«Η Κατερίνη στις αρχές του αιώνα», γράφει ο Νίκος Βαρμάζης (Το Γυμνάσιο Κατερίνης (1915-1955). Συμβολή στην τοπική ιστορία μιας μακεδονικής πόλης, Τα Τραμάκια, Θεσσαλονίκη 1996, σσ. 24-25) «είναι μια μικρή κωμόπολη, με στοιχεία όμως που υπόσχονται γρήγορη εξέλιξη∙ σύμφωνα με την έκθεση του Δημητρίου Σάρρου ‘η Αικατερίνη από μικράς κώμης και δη ιδιοκτήτου, οία ήτο προ της ενώσεως της Θεσσαλίας, συνοικισθείσα εξ επηλύδων βλαχοφώνων Λειβαδιωτών και Ηπειρωτών και άλλων Μακεδόνων περιοίκων και ωσημέραι προαγομένη υλικώς και πνευματικώς, κατέστη πόλις εμπορική και χαρίεσσα’.
Την ταχύτατη εξέλιξη και ανάπτυξη επιβεβαιώνει και η μαρτυρία του μητροπολίτη Παρθενίου Βαρδάκα, ο οποίος υποστηρίζει ότι η πόλη ‘εντός του δεκαπενταετούς [...] διαστήματος της αρχιερατείας ημών εδιπλασιάσθη σχεδόν εις οικοδομάς έχουσα τάσεις ζωηράς προς περαιτέρω αύξησιν’. Υπολογίζεται ότι ο πληθυσμός της στις αρχές του αιώνα ήταν 5000-8000, ενώ στην απελευθέρωση έφτανε τις 8000». Περισσότερες πληροφορίες και μια γενική επισκόπηση της πόλης από την Τουρκοκρατία μέχρι τις μέρες μας δίνει ο Γιάννης Καζταρίδης στο βιβλίο του για την ιστορία της πόλης και την εξέλιξή της (Κατερίνη. Από τη μικρή κώμη στην πολύτροπη πόλη, εκδόσεις Μάτι, Κατερίνη 2006).
Τα ίδια περίπου υποστηρίζονται για τον πληθυσμό της πόλης της Κατερίνης κατά την εποχή της απελευθέρωσης, ενώ στα 1929, χρονιά κατά την οποία γίνεται Δήμος, δεν υπερβαίνει τους 10.000 κατοίκους. Η μεταπολεμική πληθυσμιακή αύξηση (31. 687 στα 1951, 31.843 στα 1961, 29.336 στα 1971, 38.404 στα 1981, 45.281 στα 1991, 56.500 στα 2001) αποτελεί απτό δείγμα των οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών στην περιοχή της Πιερίας αλλά και της Μακεδονίας γενικότερα. Με την νέα διοικητική μεταρρύθμιση του 2010 ο Δήμος Κατερίνης ανέρχεται σε 85.000 περίπου κατοίκους και κατατάσσεται στην 24η θέση στην κλίμακα των ελληνικών πόλεων.
Μορφές ωστόσο που κατάγονται από την Πιερία ή έζησαν και δημιούργησαν σε αυτήν τους δύο τελευταίους αιώνες υπήρξαν αρκετές και μάλιστα κάποιες από αυτές με ιδιαίτερο βάρος στη νεότερη πνευματική, θρησκευτική και καλλιτεχνική παραγωγή.
Οι τομείς στους οποίους διακρίθηκαν οι επώνυμοι λόγιοι είναι οι παρακάτω: γράμματα, εικαστικές τέχνες, μουσική, θεολογία, νομοκανονολογία, θεωρητικός στοχασμός, εκπαίδευση, απομνημονεύματα, ιστορία, λαογραφία, πανεπιστημιακή και ακαδημαϊκή προσφορά.
Σημαντικά ονόματα λόγιων προσωπικοτήτων: ο Πατριάρχης Καλλίνικος (Σκοτίνα Πιερίας 1800-1880), ο επαναστάτης μητροπολίτης Κίτρους Νικόλαος Λούσης (1840-1880), ο μητροπολίτης Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας (1878-Κατερίνη 1933), ο μουσικός και συνθέτης εκκλησιαστικής μουσικής Ιωάννης Σακκελαρίδης (Λιτόχωρο 1853-Αθήνα 1938), ο Λεωνίδας Γιασημακόπουλος (Κωνσταντινούπολη 1884-Κατερίνη 1968), ο μητροπολίτης Κίτρους Κωνσταντίνος Κοϊδάκης (1888-Κατερίνη 1954), ο δημοσιογράφος και ιστορικός Σάββας Κανταρτζής (Κοτύωρα 1900-Κατερίνη 1985), ο θεατράνθρωπος και σκηνοθέτης Πολύκαρπος Χάιτας (Κοτύωρα 1901-Αθήνα 1987), ο φιλόλογος Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος (1904-Κατερίνη 2002), ο Μητροπολίτης Κίτρους Βαρνάβας, (Πάτρα 1918-Κατερίνη 1985), η ιστορικός Κλεοπάτρα Πολύζου-Μαμέλη (Ιστορία του Κολινδρού, με ευρύτατη επισκόπηση γεωγραφική, ιστορική, εθνολογική της Πιερίας, Θεσσαλονίκη 1972), o σπουδαιότερος φωτογράφος της Κατερίνης στον 20ό αιώνα Σάββας Τσιλιγγιρίδης ο οποίος αποτύπωσε τόσο την πόλη όσο και την πιερική και ολύμπια περιοχή (Φάτσα 1924- Κατερίνη 2004), ο σεμνός γλύπτης Ευθύμιος Καλεβράς (Καταχάς Πιερίας, 1929-2011), ο καθηγητής εφαρμοσμένης γλωσσολογίας Χρίστος Τσολάκης (Μόρνα Πιερίας 1935- Θεσσαλονίκη 2012), ο πανεπιστημιακός ιστορικός Στέφανος Παπαδόπουλος (Ρητίνη Πιερίας 1929- Θεσσαλονίκη 1992), η γλωσσολόγος Ευανθία Δούγα-Παπαδοπούλου (Το γλωσσικό ιδίωμα της ορεινής Πιερίας: Λεξιλόγιο-Παραγωγικό, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2006, σσ. 488), απόφοιτος του Γυμνασίου Κατερίνης (Κατερίνη 1936-Θεσσαλονίκη [2012]), ο ιστορικός, δοκιμιογράφος και λόγιος Κωστής Μοσκώφ (Θεσσαλονίκη 1946-Πλαταμώνας 1998), κ.ά.
Σαφώς και ο κατάλογος είναι ανοιχτός: ξεφυλλίζοντας ιστορικά βιβλία και άλλες πηγές μαθαίνουμε ότι διαθέτουμε και πολλές άλλες προσωπικότητες με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και σημαντική προσφορά. Αναφέρομαι για παράδειγμα στην δράση του γεννημένου στα 1887 στον Κοκκινοπλό και εγκατεστημένου από το 1913 στην Κατερίνη Δημητρίου Δημάδη (πέθανε το 1970), ο οποίος από το 1915 ως το 1920 υπήρξε πρόεδρος των Φιλελευθέρων της Κατερίνης και από το 1917 ως το 1920 πρόεδρος της Κοινότητας Κατερίνης (όταν η Κατερίνη δεν ήταν ακόμα Δήμος). Πολέμησε στους Βαλκανικούς Πολέμους και έλαβε μέρος στην Μικρασιατική Εκστρατεία ως επίατρος ενώ υπήρξε στενός συνεργάτης του Ελευθερίου Βενιζέλου και πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Σανατορίου της Πέτρας και στην κατασκευή υδραγωγείου για την ύδρευση της Κατερίνης από τις πηγές της Βρυάζας.
Αξίζει ακόμη να αναφέρουμε τον φιλόλογο Κωνσταντίνο Μπότσογλου (Ανατολική Θράκη 1906-Θεσσαλονίκη 1992), πρώτο απόφοιτο προσφυγικής καταγωγής του Γυμνασίου Κατερίνης, καθηγητή και Γυμνασιάρχη του Γυμνασίου Κατερίνης και πρώτου Διευθυντή του Ινστιτούτου Νοελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ο ίδιος υπήρξε και δάσκαλος του ονομαστού Δημήτρη Μαρωνίτη).
Τέλος, μαθητής του Μαρωνίτη δίπλα στον οποίο εκπόνησε τη διδακτορική διατριβή του Η αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία ως πρόβλημα της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Από την Αναγέννηση ως την καθιέρωση της δημοτικής (Κυριακίδης 1992, σσ. 246)—για να μιλήσουμε και για όσους βρίσκονται εν ζωή και δημιουργούν σταθερά έργο (και) για την Πιερία— είναι και ο σπουδαίος φιλόλογος, απομνημονευματογράφος και ιστορικός Νίκος Δ. Βαρμάζης (Μοσχοπόταμος 1936).
Όπως και να επαναδιατυπωθεί ο ουχί ευκαταφρόνητος αυτός κατάλογος το ουσιώδες είναι ότι η Κατερίνη και η Πιερία οφείλουν να αναγνωρίσουν τους πνευματικούς δημιουργούς και τις προσωπικότητες εκείνες που σημάδεψαν την πορεία των δύο τελευταίων αιώνων.
